Het is een bekend fenomeen: vrouwen leven langer dan mannen. Niet alleen bij mensen, maar ook bij zoogdieren. Waarom dat zo is, bleef lang een raadsel. Want hoewel we het verschil al kenden, wisten we niet waardoor het veroorzaakt werd: gedrag, omgeving of biologie? Een internationaal team van biologen, met ook wetenschappers van ZOO Antwerpen, onderzocht het nu voor het eerst op grote schaal. Hun conclusie? Zelfs als alle gevaren uit de natuur wegvallen, blijft het verschil in levensduur bestaan. De sleutel ligt niet in toeval, maar ligt diepgeworteld in onze evolutie.

Waarom dit onderzoek?

“We weten dat bij mensen wereldwijd, onafhankelijk van het land, de cultuur of zelfs de periode in de geschiedenis vrouwen over het algemeen langer leven dan mannen,” zegt Zjef Pereboom, manager van het onderzoeksinstituut van ZOO Antwerpen en een van de biologen die deelnam aan het onderzoek. En dat blijkt ook bij zoogdieren zo te zijn: vrouwelijke zoogdieren leven langer dan mannen.

“Eerdere studies vermoedden dat enkel gedrag of risico’s in de natuur een rol speelden. Wetenschappers dachten namelijk dat mannen vaker sneuvelden in een gevecht of sneller gepakt werden door roofdieren.” Maar er is meer aan de hand!

“Een belangrijk resultaat van deze studie is dat het patroon van wie het langst leeft in dierentuinen, blijft bestaan,” aldus Pereboom. In dierentuinen zijn dieren beter beschermd tegen roofdieren, honger en extreme stress, en bij ziekte worden ze weer opgelapt door de dierenarts. “Door de negatieve factoren te verwijderen, krijgen we beter inzicht in wat er écht uit de biologie komt: genen, voortplanting en evolutie.”

Uit het onderzoek blijkt dat het verschil in levensduur tussen mannen en vrouwen in dierentuinen veel kleiner is dan in de natuur, maar dat het wel blijft bestaan. Dat toont aan dat dit verschil evolutionair is vastgelegd in het DNA. Daarnaast kunnen verbeterde leefomstandigheden en verbeterde medische zorgen de verschillen verkleinen, maar het patroon zal niet verdwijnen. Net zoals we dat bij mensen ook zien.

Levensverwachting van 1.176 diersoorten

De onderzoekers verzamelden gegevens van 1.176 diersoorten, waaronder 528 zoogdieren en 648 vogels, uit dierentuinen wereldwijd via de internationale ZIMS-database.

ZIMS staat voor Zoological Information Management System: de grootste database met informatie van individuele dierentuindieren ter wereld. Meer dan duizend dierentuinen, aquaria en natuurparken wereldwijd delen er hun kennis en gegevens om de zorg en het behoud van diersoorten te verbeteren. Die enorme databank is niet alleen nuttig voor dierenzorg, maar ook voor onderzoek.

Dankzij die wereldwijde samenwerking konden onderzoekers de levensduur van al die diersoorten vergelijken, los van natuurlijke risico’s zoals predatie, hongersnood of ziekte. De resultaten waren opvallend consistent: 72% van de vrouwelijke zoogdieren leeft gemiddeld 12% langer, terwijl het bij vogels net omgekeerd is. Daar overleeft 68% van de mannen de vrouwen met gemiddeld 5%. Zelfs in de veilige omgeving van een dierentuin blijft dat verschil in levensduur bestaan.

Wat bepaalt levensduur dan?

Een mogelijke verklaring ligt in de chromosomen, de dragers van ons DNA. Ze bevatten de genen die bepalen hoe een organisme zich ontwikkelt en functioneert. De geslachtschromosomen (de chromosomen die bepalen welk geslacht je bent) verschillen tussen mannen en vrouwen. Bij zoogdieren hebben mannen één X- en één Y-chromosoom, terwijl vrouwen twee exact dezelfde kopieën van het X-chromosoom hebben.

Wetenschappers denken dat doordat vrouwen twee X-chromosomen hebben, ze beter beschermd zijn tegen slechte mutaties. Want als één van die X-chromosomen een fout bevat, kunnen vrouwelijke cellen dat compenseren met hun tweede X-chromosoom, waardoor ze betere overlevingskansen hebben. Mannen hebben niet zo’n extra kopie, dus die hebben gemiddeld genomen meer last van mutaties in het chromosoom.

Bij vogels is dat patroon helemaal omgekeerd: daar leven mannen vaak langer dan vrouwen. En dat is eigenlijk ook precies wat je zou verwachten op grond van de genetische verklaring. Bij vogels zijn het juist de mannen die twee identieke geslachtschromosomen hebben (twee identieke Z-chromosomen), terwijl vrouwen hier in het nadeel zijn, want die hebben een Z- en een W- chromosoom.

Voortplanting en ouderzorg

Uit deze studie blijk dat naast de genetische verklaring ook voortplantingsstrategieën een rol spelen. In polygame soorten, waarin mannen met meerdere vrouwen paren, heerst hevige competitie. “Bij zulke soorten maken mannen die groter, sterker of opvallender zijn dan hun rivalen de grootste kans om zich voort te planten,” gaat Zjef verder. “Die competitie kost energie, verhoogt stress en vergroot het risico op verwondingen, waardoor mannen eerder sterven. Veel vogelsoorten zijn echter monogaam, en omdat bij monogame soorten de partners elkaar trouw blijven, is competitie tussen mannen kleiner en leven ze langer.”

De zorg voor jongen bleek ook een rol te spelen. Bij zoogdieren waar vrouwen de meeste ouderlijke zorg op zich nemen, leven zij gemiddeld langer dan mannen. “Dat kan vreemd lijken, want zorgen kost immers ook energie,” vult Zjef aan.

“Maar evolutie werkt op lange termijn: wie investeert in kwetsbare jongen, moet zelf ook overleven om die zorg vol te houden.”

Wat volgt nu?

Met deze studie hebben de onderzoekers een stevige basis gelegd: voor het eerst kunnen ze met een grootschalige studie aantonen dat verschillen in levensduur tussen mannen en vrouwen evolutionair ingebakken zijn. De volgende stap is begrijpen hoe dat werkt. Welke rol spelen hormonen zoals testosteron en oestrogeen? Hoe beïnvloeden stress, energieverbruik of veroudering op celniveau die patronen?

Ook willen de wetenschappers de dierentuingegevens koppelen aan veldonderzoek bij diersoorten in de natuur. “Zo hopen we te ontrafelen hoeveel van het verschil genetisch is en hoeveel afhangt van leefomstandigheden,” vertelt Zjef. Door zulke vergelijkende studies verder uit te bouwen, hopen biologen uiteindelijk beter te begrijpen waarom veroudering zo verschillend verloopt bij mannen en vrouwen. Kennis die niet alleen iets vertelt over dieren, maar ook over onszelf en hoe wij verouderen.