De complexiteit van een stierenwissel

In ZOO Planckendael stond een bijzonder transport op de planning: de Aziatische olifant Upali kwam vanuit een Franse zoo naar Mechelen. De komst van de 31-jarige stier is cruciaal voor het Europese soortbehoudsprogramma dat de genetische diversiteit van deze diersoort bewaakt.

Aziatische olifanten leven in de natuur in hechte vrouwengroepen. Mannen verlaten de kudde wanneer ze volwassen worden en leven dan alleen of in bachelorgroepen.

“Om inteelt te vermijden en het voortbestaan van de soort te garanderen, worden olifantenkuddes in dierentuinen zorgvuldig samengesteld,”

zegt Sander Hofman, manager dierenzorg van ZOO Planckendael. “Concreet blijven de vrouwelijke olifanten in de dierentuin terwijl de mannen geregeld van kudde wisselen.” Deze stierenwissels maken deel uit van het Europese soortbehoudsprogramma’s (EEP) waarin wetenschappers bepalen welke dieren genetisch het beste bij elkaar passen.

Voor ZOO Planckendael is Upali de derde stier sinds de start van het soortbehoudsprogramma na Chang en Kanvar. “De komst van een nieuwe man is altijd een spannend moment,” vult Ben Van Dyck, hoofdverzorger ZOO Planckendael, aan. “Elke olifant heeft een eigen karakter waardoor de dynamiek van de kudde kan veranderen.”

Een logistiek huzarenstuk

Een volwassen olifantenstier kan tot zes ton wegen, is sterk, slim en in de musth (de periode van hoge testosteronspiegels) zeer onvoorspelbaar. Dat maakt zo’n wissel een complex gebeuren: er is al maanden werk verzet achter de schermen nog voor de nieuwe stier arriveert in ZOO Planckendael. “Wij maken alle afspraken en zorgen dat elk detail geregeld is tot op het moment dat de transporteur met de kist de poorten van het park binnenrijdt,” legt Suzy Janssens, transportcoördinator ZOO Planckendael, uit. “Er zijn bij zo’n verhuis ook tal van partijen betrokken: dierenverzorgers, dierenartsen, coördinator van het soortbehoudsprogramma, … . Bij een verhuis of wissel moeten alle details kloppen, ongeacht de diersoort: van transport tot papierwerk,” gaat Suzy verder. “Maar bij bedreigde diersoorten komt daar nóg meer bij kijken, dan komt ook CITES in beeld.”

CITES is het verdrag dat de internationale handel in bedreigde dieren en planten regelt. Voor elke verplaatsing van een bedreigde soort, zoals de Aziatische olifant, zijn officiële documenten nodig die bevestigen dat het transport legaal en verantwoord gebeurt. “Het dient als paspoort, zodat elke stap in het leven van een bedreigd dier zorgvuldig wordt vastgelegd. Daarnaast worden ook gezondheidscertificaten en keeper sheets voorbereid. Deze bevatten informatie over gedrag, training en gewoontes. Wij regelen zelfs de overnachtingen van de verzorgers die het dier begeleiden.”

Bij een transport van olifanten komt er nog een extra uitdaging bij: het zijn een van de weinige diersoorten die tijdens het transport rechtop blijven staan. De transportkist is daarom robuust en zorgvuldig uitgebalanceerd zodat het dier veilig en stabiel reist. Vooraf krijgen de dieren ook kisttraining, waarbij ze leren vrijwillig in de transportkist te stappen.

Parallel met de logistiek draaien ook de afdeling dierenzorg en diergeneeskunde op volle toeren. Zij volgen de medische controles op: van vaccinaties tot een slurfspoeling. Daarnaast leggen verzorgers van ZOO Planckendael contact met hun collega’s in de andere dierentuin voor een eerste kennisoverdracht. “Elk dier heeft zijn eigen karakter, noden en voorkeuren,” vertelt Ben Van Dyck. “Daarom gingen onze verzorgers in augustus al op bezoek in Frankrijk.” Ondertussen worden alle protocollen in Mechelen nagekeken en aangepast waar nodig: van deurenschema’s tot taakverdeling tijdens het transport.

Waarom een wissel nodig was

Kanvar leek op papier de ideale kweekman maar in de realiteit kan het soms anders lopen. “Wanneer een stier te vroeg wordt geïntroduceerd bij volwassen vrouwen, niet de juiste grootte of gewicht heeft of sociaal niet goed in de groep ligt, kan het zijn dat er geen nieuwe kweek ontstaat,” legt Sander Hofman uit. “In dat geval is het belangrijk dat we binnen het Europese soortbehoudsprogramma (EEP) snel kunnen schakelen.”

Het EEP volgt de vruchtbaarheid van vrouwelijke olifanten nauwgezet op. Verzorgers verzamelen meststalen en sturen deze op naar het laboratorium van de stamboekhouder. Zo wordt in kaart gebracht of de dieren een mooie, regelmatige cyclus hebben, of de stier op het juist moment dekt, of een van de vrouwen drachtig is, … “Dat is cruciaal,” gaat Sander verder.

“Want als olifanten te lang niet drachtig worden, riskeren ze flatlining: een toestand waarin ze blijvend onvruchtbaar kunnen worden.”

Een stierenwissel draagt zo niet alleen bij aan genetische diversiteit, maar ook aan de gezondheid en vruchtbaarheid van de vrouwen. “Door ervaren kweekmannen als Upali in te zetten, vergroten we de kans op succesvolle dracht en houden we de populatie Aziatische olifanten in Europa gezond.”

Paspoort Upali

Upali is bijna 31 jaar oud, weegt 5,6 ton en past goed binnen de EEP-populatie. “Hij heeft zijn strepen bij andere vrouwen al verdiend in eerdere dierentuinen,” zegt Ben Van Dyck. “Hij verwekte al 14 jongen en heeft ondertussen zelfs 3 achterkleinolifanten.”

Met zijn ervaring is Upali een waardevolle aanwinst voor het Europese soortbehoudsprogramma. De verwachtingen zijn dan ook hooggespannen: Kai-Mook en May Tagu zijn de aangewezen kandidaten om snel drachtig te worden. “Voor hun gezondheid én voor de genetische diversiteit is dat van groot belang. Al vraagt het geduld: een zwangerschap bij olifanten duurt 22 maanden.”

Een domino-effect in Europa

Een stierenwissel staat zelden op zichzelf. De komst van Upali naar ZOO Planckendael maakt deel uit van een grotere puzzel die in heel Europa wordt gelegd. Wanneer één stier verhuist, komt er elders ruimte vrij en schuiven andere dieren door. “Het EEP coördineert die bewegingen zodat de genetische puzzel overal klopt,” zegt Hofman. “Zo werken tientallen dierentuinen samen aan het behoud van de Aziatische olifant.”

Voor ZOO Planckendael betekent de komst van Upali het begin van een nieuw hoofdstuk. Terwijl de stier zijn plaats zoekt binnen de kudde, wordt er ook achter de schermen volop kennis gedeeld en opgebouwd. Elke verhuis levert ervaring op die de volgende wissel opnieuw veiliger en efficiënter maakt.

Onderzoek en natuurbehoud hand in hand

Naast de stierenwissel zet ZOO Planckendael zich ook in voor wetenschappelijk onderzoek en natuurbehoud. Zo werkten we in Kerala (India) mee aan de aanleg van olifantencorridors, die de leefgebieden van de dieren verbinden en conflicten met mensen helpen voorkomen. Daarnaast speelt ZOO Planckendael een voortrekkersrol in het internationale onderzoek naar olifantenherpes: van een hoopgevende vaccinproef bij jonge olifanten tot een grote stap vooruit in de ontwikkeling van behandelingen. Dierverzorging, wetenschap en natuurbehoud zijn zo onlosmakelijke met elkaar verbonden.