De okapi – een mysterieuze bosbewoner uit Congo – is al sinds 1919 onlosmakelijk verbonden met ZOO Antwerpen. De ZOO was de eerste dierentuin die deze zeldzame soort toonde aan de westerse wereld. Vandaag, meer dan honderd jaar later, blijft die band sterk. Samen met haar conservatiestichting, Antwerp Zoo Foundation (AZF), strijdt ZOO Antwerpen voor het voortbestaan van de okapi. Die inzet breidt zich nu uit naar een nieuw en nauwelijks bestudeerd leefgebied: het Rubi-Telegebied in Congo. Daar loopt momenteel een haalbaarheidsstudie om te onderzoeken hoe de okapi ter plaatse beter beschermd kan worden. Zo versterkt ZOO Antwerpen haar leidende rol in de conservatie van deze bedreigde diersoort in haar oorspronkelijke leefgebied.

“Op World Okapi Day op 18 oktober staan we extra stil bij hoe we deze unieke diersoort kunnen blijven beschermen. Niet alleen in de dierentuin, maar ook in zijn natuurlijk leefgebied,” zegt Sander Hofman, manager dierenzorg van ZOO Antwerpen en coördinator van het EAZA Ex situ Programme (EEP) voor de okapi. “Het gaat niet goed met de okapi in Oost-Congo. Ondanks hun grote leefgebied zijn er nog maar ongeveer 10.000 dieren over.”

Een schaduwrijke toekomst voor de okapi

De okapi komt enkel voor in het noordoosten van Congo. Ondanks een groot leefgebied van meer dan 300.000 km² leven er naar schatting nog slechts 10.000 dieren in de natuur, waarvan ongeveer 4000 in het Ituriwoud. Dat is dus een significant deel van de populatie. De soort wordt bedreigd door stroperij, illegale houtkap, mijnbouw en gewapende conflicten. “Hun leefgebied raakt steeds verder versnipperd,” zegt Sander Hofman, manager dierenzorg van ZOO Antwerpen en coördinator van het Europese kweekprogramma, “Dat maakt bescherming moeilijk én dringend.”

“Het grote leefgebied van de okapi in Congo raakt steeds verder versnipperd. Dat maakt bescherming van de 10.000 overblijvende okapi's moeilijk én dringend.”

Al sinds de jaren ’90 steunt ZOO Antwerpen het Okapi Conservation Project (OCP) in het Ituriwoud, een van de belangrijkste leefgebieden voor de okapi. Het gebied is uitgestrekt, maar tegelijk kwetsbaar: stroperij, vernietiging van bos voor landbouw, illegale mijnbouw en gewapende milities brengen de okapi in gevaar. Toch zetten lokale gemeenschappen zich elke dag in voor het behoud van het woud en zijn unieke bewoners, vaak onder moeilijke omstandigheden.

“De lokale gemeenschappen spelen daarin een cruciale rol,” zegt Hofman. Ter gelegenheid van World Okapi Day worden in en rond het reservaat tal van activiteiten georganiseerd om het belang van de okapi en het bos onder de aandacht te brengen. Jaarlijks nemen meer dan 10.000 mensen deel: educatieteams trekken van dorp tot dorp met workshops en spelactiviteiten, rangers en conservatiemedewerkers leggen hun werk uit. “Ook dat ondersteunen we met ZOO Antwerpen. We sponseren die dag een van de dorpen in het woud. Een klein gebaar met grote symboliek. Want deze missie delen we met de mensen ter plaatse,” voegt Hofman toe.

Op zoek naar de okapi op onbekend terrein

Hoewel het Ituriwoud van cruciaal belang is, is het niet het enige gebied waar okapi’s leven. Al is bepalen waar okapi’s voorkomen niet vanzelfsprekend want het zijn heel schuwe dieren. Ze leven in een dichtbegroeid woud en zijn moeilijk te spotten. AZF-medewerkers doorkruisten maandenlang de wouden op zoek naar de dieren.

AZF-medewerkers trokken maandenlang door het westelijker gelegen Rubi-Telegebied, op zoek naar sporen en meststalen van de dieren. Het DNA in de meststalen werd geanalyseerd door wetenschappers van ZOO Antwerpen, met succes: de aanwezigheid van okapi’s werd bevestigd. Dankzij samenwerking met de lokale bevolking, observaties en gps-tracking werden inmiddels meerdere ‘hotspots’ van okapi’s in kaart gebracht in een dichtbebost gebied van 500 km².

Een nieuwe conservatietoekomst in Rubi-Tele

In combinatie met de moeilijke werkomstandigheden in het Ituriwoud, vormde deze ontdekking de aanleiding voor een nieuwe haalbaarheidsstudie in het meer westelijk gelegen Rubi-Telegebied. Deze regio is politiek stabieler en werd tot nu toe amper betrokken bij okapiconservatie.

“We weten nu 100% zeker dat er okapi’s leven,” vertelt Jef Dupain, directeur van de Antwerp Zoo Foundation in Congo. “In 2020–2022 hebben we met wildcamera’s beelden verzameld die dat bevestigen. Het gebied is enorm – zo groot als Vlaanderen – maar ter plaatse zijn er maar vijf mensen actief en er zijn nauwelijks wegen.” De studie, een initiatief van AZF, onderzoekt of hier een volwaardig natuurbehoudsproject kan worden opgezet. Dit initiatief kwam er op vraag van Institut Congolais pour la Conservation de la Nature (ICCN), dat alle natuurreservaten in Congo beheert. “De studie gaat verder dan de aanwezigheid van okapi’s,” legt Dupain uit, “ook de betrokkenheid van de lokale bevolking wordt onderzocht. Kunnen we een project opzetten waarbij ook zij beter worden van het behoud van het woud?”

Een multidisciplinair team van zes experts; waaronder biologen, antropologen, sociologen en juristen; voert het onderzoek uit. Zij verzamelen gegevens over biodiversiteit, landgebruik en lokale economie. “We willen weten waar er exact okapi’s leven, welke andere diersoorten er te vinden zijn, hoe de mensen van het bos gebruik maken en of er draagvlak is om samen aan de bescherming te werken,” zegt Dupain. Het einddoel? In maart 2026 moet de haalbaarheidsstudie leiden tot een concreet voorstel voor een nieuw conservatieproject, in overleg met de Congolese overheid en lokale gemeenschappen.

"De haalbaarheidsstudie wil in kaart brengen waar er exact okapi's leven, maar gaat verder dan dat. Ook de betrokkenheid van de lokale bevolking wordt onderzocht. Kunnen we een project opzetten waarbij ook zij beter worden van het behoud van het woud?"

De back-up van de natuur: het belang van de dierentuinpopulatie

Naast projecten in het leefgebied zelf, speelt ook de dierentuinpopulatie van de okapi een belangrijke rol. ZOO Antwerpen is sinds de jaren ‘80 internationaal stamboekhouder van de okapi en coördineert het Europese kweekprogramma (EEP). “We weten van elk dier in Europa waar het vandaan komt, wie de ouders zijn, en of het genetisch geschikt is om te kweken,” zegt Hofman. “Op die manier bouwen we een gezonde reservepopulatie op.”

In totaal nemen 28 Europese dierentuinen deel aan het programma, dat als doel heeft om de genetische diversiteit te behouden. Dat is geen overbodige luxe, want het geschatte aantal van 10.000 dieren in de natuur daalt. “Het is niet de bedoeling om de natuur te vervangen,” benadrukt Hofman. “Het is veel makkelijker en logischer om daar te beschermen wat er al zit. Maar als het ooit nodig is, kunnen we met dieren uit de dierentuinpopulatie de soort helpen redden in Congo.”

Tegelijk dragen de dierentuinen ook financieel bij aan natuurbehoud. Een derde van de middelen voor het Okapi Conservation Project in Epulu komt van Europese dierentuinen. “De coördinator van het Okapi Conservation Project zegt zelf dat zonder de steun van dierentuinen de soort in het gigantische Ituriwoud waarschijnlijk al verdwenen was,” aldus Hofman.

Één soort, één missie, meerdere fronten

ZOO Antwerpen speelt vandaag een unieke sleutelrol in het behoud van de okapi. Als beheerder van het stamboek, als actieve partner in Congo én als initiatiefnemer van nieuwe projecten brengt de dierentuin wetenschap, veldwerk en educatie samen. “De okapi is al meer dan een eeuw verbonden met ZOO Antwerpen,” zegt Hofman. “Het is een dier dat in het hart van onze organisatie zit. We hebben de soort ooit aan de wereld getoond. Daarom is het onze plicht om ervoor te zorgen dat het dier ook in de toekomst een plek heeft, zeker in de natuur.